قالی ساروق در روستای ساروق واقع در چهل کیلومتری شمال سلطان‌آباد که اکنون به اراک معروف است، تولید می‌شود. اگرچه این منطقه به دلیل تولید فرش از ابتدا شناخته شده بود، اما در اواخر قرن نوزدهم به شهرت رسید. هر فرش ساروق یک هنر منحصر به فرد است که با افزایش سن می‌تواند ارزش خود را افزایش دهد.

محل بافت قالی ساروق

ساروق و جیریا دو روستا در شمال اراک هستند که بافندگانشان مهارت خاصی در بافت فرش دارند. سابقه چند صدساله بافت فرش در این دو منطقه، باعث شهرت نام تجاری فرش ساروق شده است. تجار کشورهای اروپایی و آمریکایی با برند ساروق آشنا هستند. البته بافت این فرش در روستای جیریا رونق بیشتری دارد و اکثر فرش‌های ساروق توسط اهالی این روستا بافته می‌شوند.

طرح‌های شاخص

قالی ساروق بر روی تار و پود پنبه‌ای بافته می‌شود و می‌تواند دارای طرح و نقش منحنی یا هندسی باشد. برخی از نقشه‌های اصیل ساروق عبارتند از: مرغ و ماهی، مستوفی، گل و بوته، شاه عباسی، افشان و ترنج با گل و جانور، که بعدها به عنوان الگوی قالیبافان ساروقی قرار گرفتند. یکی از زیباترین جلوه‌های قالیبافی در ساروق قالیچه‌های تصویری است. همچنین فرش ساروق مهاجران به عنوان نفیس‌ترین فرش آنتیک ساروق شناخته می‌شود. ساروق مهاجران نامی احترام‌برانگیز در بازار فرش است که فقط به تعداد انگشت شماری از فرش‌های ساروق اطلاق می‌شود. این قالی‌ها در نهایت مهارت و استادی با ذوق هنری تحسین برانگیز و با استفاده از مرغوب‌ترین پشم بره‌ای بافته شده‌اند. فرش‌های مهاجران به طور طبیعی با رنگ‌های درخشان رنگرزی شده‌اند. این فرش‌ها با پرزهای کوتاه پرداخت شده است تا زیبایی پشم‌های درخشان و تنوع رنگی چشمگیر آن‌ها، به خوبی جلوه‌گری کند.

نحوه رنگرزی و رنگ‌های غالب

رنگ‌های غالب مورد استفاده در طرح‌های قالی ساروق شامل نارنجی سوخته، بژ، قرمز، قهوه‌ای، سبز، کرم یا آبی روشن است. معمولا در نمونه‌های جدیدتر، از یک صورتی خاص به نام دوغی استفاده می‌شود. این رنگ با ترکیب مواد رنگزای قرمز با ماست به دست می‌آید. معمولا از رنگ‌های قرمز روشن، فیروزه‌ای یا زرد روشن برای ایجاد کنتراست بین زمینه و نقوش استفاده می‌شود. رنگرزی خوب پشم، یکی از ویژگی‌های قالی ساروق است. به طور معمول روناس، پوست انار و پوست گردو از جمله اصلی‌ترین مواد طبیعی مورد استفاده در رنگرزی پشم فرش ساروق است.

ویژگی‌ها و دلیل محبوبیت

یکی از مشخص‌ترین ویژگی‌های قالی ساروق، رنگ آبی نخ‌های پود آن و همچنین رنگ صورتی دوغی مخلوط با آبی و رنگ‌های روشن است. اعتقاد بر این است که شهرت فرش ساروق مدیون رنگهای کمی است که در این فرش‌ها استفاده می‌شود. ساروق فرشی است که به دلیل کیفیت استثنایی و دوام در برابر سایش همچنان جزو پرفروش‌ترین فرش‌ها شناخته می‌شود. این فرش‌ها غالبا با پشم با کیفیت بالا و محکم و با استفاده از گره فارسی بافته می‌شوند. عامل دیگری که به نرمی این فرش‌ها می‌افزاید این است که عموما در رنگرزی آنها از مواد طبیعی استفاده می‌شود. رنگ‌های طبیعی، برخلاف رنگ‌های مصنوعی، پشم را بدون آسیب رساندن به الیاف آن رنگ می‌کنند.

جنس و نحوه بافت

در بیشتر قالی‌های ساروق از گره‌های فارسی استفاده می‌شود. با این حال، مواردی وجود دارد که قالی ساروق از گره‌های نامتقارن ترکی استفاده می‌کنند. همچنین بر روی دار قالی عمودی، بافته می‌شوند. اکثر فرش‌های ساروق دارای تار و پود پنبه‌ای و پرز پشمی هستند. البته جنس پرز میتواند متغییر باشد، اما تار و پود معمولا پنبه است. پنبه پایه محکم‌تری به فرش می‌دهد و دوام فرش را نیز افزایش می‌دهد. قالی‌های ساروق به طور معمول ریزبافت بوده که باعث می‌شود به راحتی فرش را تا کنید.

تغییر شکل در بازار جهانی

در حدود سال‌های 1920 تا 1930، فاصله زمانی بین دو جنگ جهانی، فرش‌های ساروق به طور عمده برای بازار آمریکا تولید می‌شدند. در حالی که تقاضای زیادی برای فرش‌های ساروق وجود داشت، آمریکایی‌ها چندان تحت تاثیر رنگ‌های استفاده شده در طرح اصلی قرار نگرفتند و روش‌هایی را برای تطبیق رنگ‌ها با سلیقه خود اعمال کردند. این امر باعث ایجاد صنعت رنگ‌آمیزی مجدد فرش در آمریکا در حدود دهه 1950 شد که در آن هزاران فرش ساروق برای سلیقه آمریکایی تغییر شکل داد. در ابتدا رنگ‌های تند فرش‌ها با استفاده از یک فرآیند شیمیایی کمرنگ می‌شدند. سپس دوباره با دست رنگ‌آمیزی می‌شدند تا رنگ‌های مورد پسند بازار آمریکا بیشتر شود. رنگ‌های زرشکی، آبی، سبز و زرد برخی از رایج‌ترین رنگ‌هایی هستند که برای ایجاد این فرش‌های رنگ‌آمیزی شده که به نام ساروق آمریکایی شناخته می‌شوند، مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این رنگ‌ها مانند رنگ‌های مورد استفاده در ساروق‌های اولیه در برابر زمان مقاومت نکردند. برای حل این مشکل، فروشندگان فرش نیویورک در آن زمان، رنگ‌ها را با استفاده از رنگ‌های مصنوعی و قلمو، روی فرش نقاشی می‌کردند.

ثبت جهانی قالی ساروق

فرش ساروق برای حفاظت از کپی‌برداری در سازمان جهانی مالکیت‌های فکری ثبت شد. متاسفانه به دلیل تولید‌های بی‌کیفیتی از طرح و نقش‌های ساروق بدون رعایت قانون کپی رایت در کشورهای چین و هند، محصولی جعلی با نام ساروق عرضه می‌شد که در پی اقداماتی، این فرش اصیل و ارزشمند ثبت جهانی شد.

در حالی که همه فرش‌های ایرانی به دلیل شکوه و زیبایی خود شهرت دارند، فرش ساروق یکی از بهترین نمودهای این ویژگی‌ها هستند. فرش‌های ساروق محکم و متراکم هستند و به راحتی ساییده نمی‌شوند و آسیب نمی‌بینند. ساروق با ظاهر استثنایی، کیفیت بالا، مقاومت در برابر سایش چندین دهه همچنان یکی از پر فروش‌ترین فرش‌های ایرانی است. این منطقه برای جامعه فرش ایرانی بسیار ارزشمند و شایسته احترام است.

همچنین بخوانید : قالی بلوچ و ویژگی های این هنر دستی مرزی

سی پرشیا

فرش یزد در استان کویری یزد با مرکزیت شهر یزد، در همجواری کویر مرکزی ایران قراردارد. همچنین در همسایگی استان‌های خراسان، شیراز، اصفهان؛ در مسیر خلیج فارس و راه جنوبی ایران به هندوستان و در جاده ابریشم است. یزد با کویر پر ستاره‌اش، با رنگ اکر خاک و خانه‌هایش، درختان‌ نخل، بافندگی، سفال و شیرینی‌هایش شناخته می‌شود. تصویری خوش در خاطر ساکنان و مهمانانش نقش بسته است.

نساجی در یزد

از دیرباز تاکنون، یزد یکی از مراکز مهم نساجی ایران بوده است. سابقه شعربافی ایران به دوره سلجوقی می‌رسد که شهرهای کاشان و یزد، مهم‌ترین مراکز آن بوده‌اند. با این تفاوت که در یزد، شعربافی به تمام بافته‌هایی گفته می‌شد که در زمینه نساجی دستی سنتی وجود داشت و مهم نبود که بافته‌ی آن‌ها حتما از ابریشم باشد. در نتیجه انواع نساجی سنتی شامل: دارایی، احرامی، ترمه، دستمال‌های سنتی و شال، جزو شعربافی به شمار می‌رفتند. یزد در قرن نهم میلادی، تجارت قوی‌ای در پارچه بافی که به “شعر‌بافی” مشهور بود، داشته است. این تجارت وامدار حضور هنرمند دوره صفوی، استاد خواجه غیاث‌الدین نقشبند یزدی؛ نقاش، بافنده، کمان‌گیر و شاعر بزرگ ایرانی است. نام درخشان او و نوادگانش، چشم و چراغ هنر بافندگی دوره صفوی و مخمل بافی، زری‌بافی و قالیبافی کارگاه‌های سلطنتی است.

فرش‌های کویری

علاوه بر قالیبافی که در سراسر ایران رایج است؛ در یزد شاهد بافت فرش‌هایی ویژه‌ی مناطق کویری هستیم. فرش‌ها شامل زیلو، گلیم نخی، دوخ و حصیر است. بافت زیلو که به استناد کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب، (سال ۳۷۲ق) قدمتی دیرین دارد. همچنان یکی از پرطرفدارترین زیراندازهاست. فرش‌های کویری از نخ یا پشم و بیشتر با نقوشی هندسی و به طور رایج، با رنگ‌های آبی و سفید بافته می‌شود. آنچه در ادامه به آن می‌پردازیم ویژگی قالی‌های این استان است:

ویژگی‌های طراحی، نقش پردازی و رنگ قالی‌های یزد:

در دوره قاجار با رواج پارچه‌های ماشینی، نساجی سنتی از رونق افتاد. این امر باعث شد بافندگان پارچه به تدریج کارشان را از دست بدهند. از این رو، با رکود بازار، نیروی کار ماهر استان یزد و سایر مراکز پارچه بافی ایران، به ویژه نقاشان و طراحان، تجربه خود را به بازار تازه شکوفا شده‌ی قالی آوردند. از جمله تاثیرات این انتقال، رواج قالی‌هایی با طرح‌های واگیره‌ای در فرشبافی یزد شد. پیش از آن، طرح واگیره‌ای بیشترِ پارچه‌های یزد را شامل می‌شد. معروف‌ترین طرح‌های واگیره‌ای قالی یزد: گل‌و‌ماهی، سردارجنگی، امیرجنگی، احمد‌محمدآبادی، تال و خونچه، چهار خانه(خشتی) و طرح بند‌ماهی نام دارند. قالی یزد به دلیل نزدیکی و ارتباطش با مهم‌ترین مراکز قالیبافی ایران (شمال با اصفهان، نایین و کاشان؛ جنوب با کرمان) تاثیراتی از این شهرها را در طرح و نقشه خود پذیرفته است.

به طور کلی زمینه و حاشیه فرش یزد شامل رنگ‌های لاکی، سرمه‌ای و کرم با حاشیه خاکی است. سایر رنگ‌ها نیز در تناسب با بافت طبیعی این منطقه و شامل رنگ‌های مشکی، قهوه‌ای، سرمه‌ای، ماشی، ترمه‌ای، طلایی، آبی، سبز و نیلی و البته رنگ فیروزه‌ای است.

قالی کرمان جایگزین فرش یزد

بر اساس گفته سیسیل ادورادز در کتاب قالی ایران، قبل از ورود کرمانی‌ها به یزد و گسترش طرح قالی کرمان در آن، قالیبافی در یزد کم و بیش رواج داشته است. اغلب قالی‌ها با طرح هراتی و طرح سـردار جنگی بافته می‌شد. قالی یزد ارزش داشتنش را داشت! میزان تقاضا از تهران برای قالیبافی کرمان به قدری بود که بازرگانان یزدی چندین نفر طراح و قالیباف (از جمله استاد قاسم و استاد حسین)، برای بافتن قالی از کرمان به یزد بردند، و در مدت اندکی قالی ویژه‌ی یزد از بین رفت.

نمونه‌ای از طرح‌های کرمان در یزد، طرح الله یزدی است. در این طرح زمینه به رنگ لاکی، لچک‌ها فیروزه‌ای، حاشیه‌های پهن و باریک به ترتیب: سرمه‌ای و خاکی هستند. معمولا با همین رنگ‌بندی بافته می‌شوند.

مراکز قالیبافی، اسلوب بافندگی و رنگرزی قالی‌های یزد:

قالیبافی در استان یزد در شهرهای اردکان، ابرکوه یزد، مهریز، خاتم، تفت، صدوق، بافق، طبس و میبد و با گره فارسی (نامتفارن) و به شیوه دو پود بافی، اغلب بر روی دار عمودی گردان رایج است. در رنگرزی از هر دو رنگزاهای گیاهی و شیمیایی استفاده می‌شود.

نیل، جفت، پوست گردو، پوست انار، جاشیر، روناس، اسپرک و برگ مو، از جمله رنگزاهای گیاهی مورد استفاده آن‌ها است. بیشتر این رنگزاها و از همه بیشتر، روناس؛ در پوشش گیاهی این استان می‌روید. رنگرزی خامه‌های قالی مراکز بافندگی یزد، در کارگاه‌ها و کارخانه‌های رنگرزی موجود در همین استان و به دست رنگرزان توانمندش انجام می‌شوند.

همچنین بخوانید: فرش نایین رنگی از دل کویر

سی پرشیا

فرش نایین برخاسته از شهری با قدمت بیش از سه هزار سال در مرکز ایران و جنوب استان اصفهان است. فرش در این شهر قدمتی دویست ساله دارد. نایین شهری با معماری سنتی و کهن دارای آب‌انبار، کاروانسرا، قلعه، بازار و مکان‌های تاریخی دیگر است و در منطقه دشت کویر واقع شده است. مردم نایین که از گذشته در تهیه پارچه‌های ظریف از پشم شتر مهارت بسیاری داشتند. پس از اینکه با همت تعدادی از خانواده‌های نایینی تولید فرش رونق گرفت مهارت آن‌ها در نساجی باعث شد قالی‌های بسیار ریزبافت و کم‌نظیر تولید شوند. ولی‌الله شرعی نایینی از طراحان نقش قالی‌های نایین بیشترین اثر را بر طرح قالی‌های این شهر داشته‌ است.

کیفیت بالا

بافت قالی نایین با استفاده از گره‌های فارسی است. برای تعیین کیفیت، از اندازه‌گیری به نام “لا” استفاده می‌شود. لا شاخص کیفیت در ریسندگی چله بوده و شاخص مهمی در قیمت‌گذاری فرش نایین است. به این صورت که با کاهش تعداد لا قیمت فرش به طور نسبی افزایش پیدا می‌کند. این امر سبب شده قالی نایین با رجشمار 40 تا 70 جزو فرش‌های ریزبافت محسوب شود. استاد بافنده معروف نایین حبیبیان با استفاده از یک تار چهار یا شش لایه با کیفیت‌ترین فرش‌ها را بافته است. فرش‌های او با برند”حبیبیان” امضا شده‌اند که امروزه جزو فرش‌های ارزشمند به شمار می‌روند. ساختار نایین بصورت دو پود بوده و با دقت بسیار بالا بافته می‌شود و اشتباهات رایج سایر فرش‌ها مانند کجی، چند‌رنگی، غلط بافی و … به ندرت در فرش نایین دیده می‌شود.

رنگ‌های متمایز

از دیگر مشخصه‌های فرش نایین رنگ‌های روشن و مات است. خاکی، کرم، نخودی و خاکستری‌های روشن غالبا برای زمینه استفاده می‌شوند. البته به طور محدود از رنگ‌های قرمز یا آبی تیره در عناصر نقوش استفاده می‌شود که این مشخصه‌ها به فرش نایین ظاهری ظریف و آرامش‌بخش داده است. رنگ آمیزی این فرش‌ها عموما بطور طبیعی و گیاهی است که باعث شده از سایر فرش‌ها متمایز شوند.

طرح‌های سنتی

فرش‌های نایین معمولا از شاخه‌های در هم تنیده آبی یا سبز با گل‌های ریز در زمینه روشن تشکیل شده‌اند. میتوان گفت اصلی‌ترین طرح‌هایی که در فرش نائین به کار برده می‌شود، طرح‌های شناخته شده و بی‌نظیر شاه عباسی‌، لچک ترنج با استفاده از ترکیبات اسلیمی‌، طرح‌های افشان (تحت تاثیر فرش اصفهان) و به طور کلی نقوشی است که با سنتی‌ترین طرح‌های ایرانی در ارتباط است. بخش عمده‌ای از هویت خاص فرش نایین به طرح‌های سنتی آن همراه با رنگ آمیزی‌های خاص برمی‌گردد.

اندازه‌های متدوال

تار و پود قالی نایین از جنس پنبه گاهی ابریشم و پرز آن از پشم‌های ظریف است. اندازه متداول در قالی نایین 6 و 9 متری است که در بین آن‌ها قالیچه، ذرع و نیم، کناره و گاها فرش‌هایی با اشکال بیضی و دایره یافت می‌شوند. همچنین گفته می‌شود بافندگان نایین اولین کسانی هستند که عناصر طراحی و گل‌ها را به صورت برجسته و ابریشمی ترسیم و اجرا کرده‌اند.

تولید در شهر‌های مجاور

با افزایش تقاضا، تولیدکنندگان نایین شروع به تولید و عرضه فرش‌های نه لایه و دوازده لایه کردند. آن‌ها برای مصرف کنندگان با بودجه کمتر بافته می‌شوند و از کیفیت خوب تا بسیارعالی برخوردار هستند. با استقبالی که از فرش نایین شد تولیدکنندگان فرش در شهر نایین و مناطق اطراف آن قادر به رسیدگی به حجم درخواست‌های بازار جهانی نبودند. این امر سبب شد فرش نائین در سایر استان‌های ایران مانند خراسان‌، شهرکرد، یزد و … نیز تولید شود.

امروزه در حومه شهر نایین از جمله تودشک فرش‌های بسیار مرغوبی بافته می‌شوند. همچنین بخش‌هایی از استان اصفهان مانند اردستان و بیابانک و حتی مناطقی دورتر مانند طبس و قزوین فرش‌هایی با تابعیت از طرح و تکنیک بافت نایین تولید و عرضه می‌نمایند. لازم به ذکر است که در منطقه تودشک صنعت رنگرزی نیز رواج دارد. هر چه از سمت خور به سوی طبس و کاشمر و سبزوار برویم به نوعی رفته‌رفته از کیفیت فرش‌ها کاسته می‌شود. در روستاهای اطراف نایین در مسیر شهر نطنز، مانند رحیم آباد، جشوقان، ورزنه و… صنعت قالیبافی رواج دارد.

همچنین بخوانید: فرش نهاوند طرح و رنگی از دل طبیعت

سی پرشیا

فرش نهاوند بافته شهرستان نهاوند، از نواحی خوش آب و هوای استان همدان است. شرایط جغرافیایی مناسب باعث شده پایه اقتصاد این شهر بر دامداری، کشاورزی و صنایع دستی استوار باشد. صنایع دستی مانند فرش و گلیم در نهاوند مانند سایر مناطق ایران از گذشته رونق داشته است. علاوه بر فرش و گلیم تولیدات دیگری همچون جاجیم، زیلو و … نیز در این منطقه رواج دارد. بافندگان فرش با وابستگی به دو عامل یعنی مواد اولیه و بیکاری فصلی دست به آفرینش قالی‌های استثنایی زده‌اند. آثاری ارزشمند که از گذشته به تدریج طراحی و تولید شده‌اند و هم اکنون زینت‌بخش بزرگترین موزه‌های جهان هستند.

بافت و جنس

تولید فرش نهاوند عمدتا به دست زنان بوده که نقوش با اصالت و زیبا را نسل به نسل انتقال داده‌اند. فرش‌های منحصربه‌فرد در روستاها با تنوع سایزی بافته می‌شوند. همچنین استفاد از پشم براق و مرغوب باعث می‌شود نقوش و جنس فرش بسیار چشم‌نواز و بادوام باشد. اکثر فرش‌ها در سطح روستاها «یک پود» و نوع گره بافت آن‌ها «گره فارسی» است.

طرح و نقش

فرش نهاوند به عنوان فرش‌های پیشرو در منطقه رتبه‌‌بندی می‌شوند و بیشتر نقوش از شهر ملایر جمع‌آوری شده‌اند. همچنین تا حدودی از فرش‌های عشایری الهام گرفته شده‌اند. فرش نهاوند دارای طرح‌های هندسی و نمادین است. معمولا دارای یک ترنج با زمینه‌ای پوشیده شده از شکل‌های کوچک که اطراف آن با نقوش برگ‌، گل و شاخه تزئین شده است. نقوش آنها عبارتند از: کله‌گلی(گلدانی)، عشوند، تاریخی یا سالاری و گل‌حیدری. فرش‌ها اغلب ترنج وسط دارند حاشیه‌ای با گل و گلدان معمولی نیز دیده می‌شود. لچک‌ها، نشانگر باغچه در حیاط خانه‌های قدیمی است. همچنین گل نشانگر و نماد باغ است.

رنگ‌های زنده

رنگ‌های ترکیبی زیبا بیشتر از رنگ‌های قرمز و بژ تشکیل شده‌اند که در زمینه آبی نمایان می‌شوند. رنگ اغلب فرش‌های نهاوند طبیعی و بعضا شیمیایی بوده و بیشتر به شیوه سنتی رنگ می‌شوند. البته فرش‌های نهاوند متعددی می‌توان یافت که از این قاعده تبعیت نمی‌کنند. میتوان گفت فرش‌های نهاوندی دارای نمای رنگی بسیار زیبایی است. همین امر فرش نهاوند را به کالای محبوب در بازار اروپای غربی تبدیل کرده است. فرش‌ نهاوند در حدود قرن نوزدهم وارد بازار غرب شد که لذت بصری دلیل محبوبیت این فرش بود.

 کارکرد فرش نهاوند در اجتماع

فرش‌های نهاوندی در کشورهای غربی به خوبی شناخته شده‌اند و متقاضیان فراوانی دارند. زیرا با توجه به قیمت آن‌ها از ارزش بالایی برخوردارند. فرش نهاوند معمولا روی دار افقی بافته می‌شوند. کیفیت بالای این دست‌بافته را می‌توان با توجه به پشت آن مشاهده کرد. زیرا بافندگان با دقت از گره‌های بسیار ریز استفاده می‌کنند که از شاخصه‌های اصلی فرش نهاوند است. رجشمار ۱۵ تا ۲۵ (روستایی) ۳۰ تا ۴۰ (شهری) می‌باشد. همچنین فرش نهاوند معمولا به صورت ضخیم و پرز بلند است. فرش نهاوند جایگاه اقتصادی و اجتماعی در بین مردم داشته و علاوه بر کارکرد معمول فرش در منازل و برای تزیین به صورت دیوارکوب نیز استفاده می‌شود. فرش نهاوند در مراسم‌هایی مانند عروسی و عزادرای نیز جایگاهی ویژه دارد.

فرشبافی هنری با اصالت و گنجینه‌ای ارزشمند از هنرهای کاربردی بومی ایران است که در آداب، رسوم، سنن، عادات و اعتقادات مردم ریشه‌ای عمیق دارد. بافت فرش در شهرستان نهاوند با گسترش نسبی ادامه دارد. بافندگان نهاوند اکثرا روستایی و عمدتا زنان هستند. بافندگان نهاوند در استفاده از نقوش اصیل و زیبای سنتی بازمانده قدیمی مهارت دارند. فرش از جمله صنایعی است که در توسعه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی تاثیرگذار است. فرش دستباف درآمد و خوداشتغالی ایجاد کرده است. با این وجود به نظر می‌رسد خلاقیت، شور و اشتیاق در این کار به دلیل بها ندادن به این صنعت کمرنگ شده است. اگر هم طرحی در این شهر ابداع گردد به آن رسیدگی نمی‌شود حال آن که اکثر این طرح‌ها از طرح‌های اصیل ایرانی اقتباس شده‌ا‌ند. یکی از راهکارهای حل این مشکل توجه ویژه و اهمیت دادن به این هنر و ایجاد بازارهایی برای فروش کار بافندگان در کشور از جمله به شهرستان نهاوند است.

همچنین بخوانید: شهرت بی پایان فرش کاشان در تاریخ

سی پرشیا

فرش کاشان یکی از بهترین فرش‌های ایرانی است. کاشان از زمان صفویه مرکز تولید ابریشم بوده و برخی از بهترین فرش‌های کلاسیک ایرانی را به خود نسبت داده است. یکی دیگر از سوابق درخشان کاشان در زمینه تولید فرش، بافت فرش‌هایی نفیس در دوره صفویه است که اکنون در موزه‌ها و مجموعه‌های بزرگ نگهداری می‌شوند. همچنین فرش‌های ابریشمی مزین به نقره و طلا، معروف به فرش‌های شاه‌عباسی نیز، به کاشان نسبت داده می‌شوند.

تاریخچه فرش کاشان

قدمت بافت فرش در کاشان به حدود چهارصد سال پیش برمی‌گردد. در آن زمان شهر کاشان در مرکز جاده‌های ایران قرار داشت و همه کاروان‌ها در این مسیر حرکت می‌کردند. اولین فرش‌های ابریشمی ایران در کاشان بافته شد و اولین مرکز تولید ابریشم ایران در کاشان بوده است. 300 سال پیش فرش‌های ابریشمی و پشمی با بالاترین کیفیت مواد اولیه در این منطقه تولید شدند. در گذشته پشم مرینوس از منچستر و استرالیا وارد می‌شد اما امروزه از پشم سبزوار استفاده می‌شود که البته کیفیت بالایی دارد. قابل ذکر است که بسیاری از افراد مشهور تاریخ، مانند مارکوپولو، نایت شاردن و آنتوان شرلی، همگی هنر کاشان را در زمینه منسوجات، قالیچه و فرش ستوده‌اند.

رنگ‌ها و نحوه رنگرزی

رنگ‌آمیزی فرش کاشان با رنگمایه‌های آبی‌، قرمز و بژ است. برخلاف فرش نایین و تبریز، این فرش‌‌ها پس از بافت شسته نمی‌شوند. به همین دلیل پشم آنها زرد می‌شود و فرش پس از اولین شستشو کمی تغییر می‌کند. از نظر رنگ‌بندی مورد استفاده، در گذشته بیشتر رنگ‌ها با کنتراست بالا و بسیار زنده بودند. امروزه به دلیل بازار این محصول، از رنگ‌های ملایم‌تری نیز استفاده می‌شود.

 نوع بافت

فرش کاشان قطر و وزن بیشتری نسبت به سایر فرش‌های شهری ایرانی دارند، اما فرش‌های قدیمی کاشان بسیار ظریف‌تر بودند. تار و پود بطور معمول از پنبه و در مواردی از ابریشم یا پشم بافته می‌شدند. آنها رنگ‌های کم و تنوع طرح بالایی داشتند. رج‌شمار بطور معمول کم و بین 30 تا 45 رج است و کیفیت بافت خوب و هماهنگ است.

ویژگی های فرش کاشان

به طور کلی فرشبافی کاشان را می‌توان از نظر طرح و جزئیات فنی بافت به چند دسته کاملا مجزا تقسیم کرد که شامل محصولات کاشان‌، نطنز و جوشقان می‌شود. بیشتر پشمی که در بافت فرش کاشان استفاده می‌شود از گله مناطقی مانند خراسان‌، آذربایجان‌، کرمانشاه و تهران تولید می‌شود. اندازه پرز در فرش‌های بافته شده در مناطق مختلف کاشان متفاوت است. به عنوان مثال‌، در فرش‌های پشمی خود کاشان‌، ارتفاع پرز متوسط است. در حالی که در فرش‌های روستایی کاشان مانند آران‌، این پرز در بافت‌های رایج این روستا بلندتر است و رنگ‌های ابتدایی‌تری نیز دارد. یکی از ویژگی‌های کلی وجود زمینه لاکی با حاشیه زرشکی است.

استادان قالیبافی کاشان از بزرگان و اساتید رشته

از چهره‌های معروف فرشبافی کاشان می‌توان به میرزا نصرالله و آقایان افسری، کریم پور، اصفهانی و تقدیسی اشاره کرد. برخی از این بزرگواران هنوز در قالیبافی کاشان و بخشی از بازار این هنر مشغول به کار هستند.

انواع طرح‌های فرش کاشان

فرش کاشان از نظر طرح و نقش بسیار شبیه شهر اصفهان است. می توان گفت که از نظر طراحی، تحت تأثیر طراحی اصفهان است. تنها تفاوت این است که ظرافت و دقت فرش اصفهان را ندارد و از رنگ‌ بندی کمتری نیز در آن استفاده می‌شود. خوب است بدانید که در گذشته از نقوش پرنده بیشتر برای بافت در داخل ترنج و حاشیه استفاده می‌شد. در حالی که امروزه از طرح‌های گل شاه‌عباسی استفاده می‌کنند. این طرح بسیار زیبا و منحصر به فرد است و طرفداران زیادی را به خود جلب کرده است. همانطور که می‌دانید طرح‌های فرش و قالی در هر منطقه ریشه در فرهنگ و شرایط قومی مناطق دارد. شهر کاشان نیز از این قاعده مستثنی نیست. ترنج، محراب، محتشم، گلدان و درخت، شکار حیوان، سجاده یا فرش نماز، فرش پنج رنگ کاشان از جمله طرح‌های معروف کاشان هستند.

تعداد کمی فرش وجود دارد که شهرت آنها با فرش کاشان رقابت کند.این نام نشان دهنده بالاترین استانداردها در تولید سنتی است. گفته می‌شود یکی از معروف‌ترین فرش‌های ایرانی، فرش اردبیل در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن‌، در کاشان گره خورده است. در امپراتوری ایران، کاشان یکی از مهمترین مکان‌های تجاری در جاده ابریشم معروف بود که امروزه نیز وجود دارد. اما امروزه این مکان اهمیت خود را از دست داده است. امید است با تلاش و نو‌آوری، خلاقیت به این فرش زیبا و ارزشمند بازگردد.

همچنین بخوانید: قالی صابر نامی درخشان در فرشبافی معاصر مشهد

سی پرشیا

قالی ساروق در روستای ساروق واقع در چهل کیلومتری شمال سلطان‌آباد که اکنون به اراک معروف است، تولید می‌شود. اگرچه این منطقه به دلیل تولید فرش از ابتدا شناخته شده بود، اما در اواخر قرن نوزدهم به شهرت رسید. هر فرش ساروق یک هنر منحصر به فرد است که با افزایش سن می‌تواند ارزش خود را افزایش دهد.

محل بافت قالی ساروق

ساروق و جیریا دو روستا در شمال اراک هستند که بافندگانشان مهارت خاصی در بافت فرش دارند. سابقه چند صدساله بافت فرش در این دو منطقه، باعث شهرت نام تجاری فرش ساروق شده است. تجار کشورهای اروپایی و آمریکایی با برند ساروق آشنا هستند. البته بافت این فرش در روستای جیریا رونق بیشتری دارد و اکثر فرش‌های ساروق توسط اهالی این روستا بافته می‌شوند.

طرح‌های شاخص

قالی ساروق بر روی تار و پود پنبه‌ای بافته می‌شود و می‌تواند دارای طرح و نقش منحنی یا هندسی باشد. برخی از نقشه‌های اصیل ساروق عبارتند از: مرغ و ماهی، مستوفی، گل و بوته، شاه عباسی، افشان و ترنج با گل و جانور، که بعدها به عنوان الگوی قالیبافان ساروقی قرار گرفتند. یکی از زیباترین جلوه‌های قالیبافی در ساروق قالیچه‌های تصویری است. همچنین فرش ساروق مهاجران به عنوان نفیس‌ترین فرش آنتیک ساروق شناخته می‌شود. ساروق مهاجران نامی احترام‌برانگیز در بازار فرش است که فقط به تعداد انگشت شماری از فرش‌های ساروق اطلاق می‌شود. این قالی‌ها در نهایت مهارت و استادی با ذوق هنری تحسین برانگیز و با استفاده از مرغوب‌ترین پشم بره‌ای بافته شده‌اند. فرش‌های مهاجران به طور طبیعی با رنگ‌های درخشان رنگرزی شده‌اند. این فرش‌ها با پرزهای کوتاه پرداخت شده است تا زیبایی پشم‌های درخشان و تنوع رنگی چشمگیر آن‌ها، به خوبی جلوه‌گری کند.

نحوه رنگرزی و رنگ‌های غالب

رنگ‌های غالب مورد استفاده در طرح‌های قالی ساروق شامل نارنجی سوخته، بژ، قرمز، قهوه‌ای، سبز، کرم یا آبی روشن است. معمولا در نمونه‌های جدیدتر، از یک صورتی خاص به نام دوغی استفاده می‌شود. این رنگ با ترکیب مواد رنگزای قرمز با ماست به دست می‌آید. معمولا از رنگ‌های قرمز روشن، فیروزه‌ای یا زرد روشن برای ایجاد کنتراست بین زمینه و نقوش استفاده می‌شود. رنگرزی خوب پشم، یکی از ویژگی‌های قالی ساروق است. به طور معمول روناس، پوست انار و پوست گردو از جمله اصلی‌ترین مواد طبیعی مورد استفاده در رنگرزی پشم فرش ساروق است.

ویژگی‌ها و دلیل محبوبیت

یکی از مشخص‌ترین ویژگی‌های قالی ساروق، رنگ آبی نخ‌های پود آن و همچنین رنگ صورتی دوغی مخلوط با آبی و رنگ‌های روشن است. اعتقاد بر این است که شهرت فرش ساروق مدیون رنگهای کمی است که در این فرش‌ها استفاده می‌شود. ساروق فرشی است که به دلیل کیفیت استثنایی و دوام در برابر سایش همچنان جزو پرفروش‌ترین فرش‌ها شناخته می‌شود. این فرش‌ها غالبا با پشم با کیفیت بالا و محکم و با استفاده از گره فارسی بافته می‌شوند. عامل دیگری که به نرمی این فرش‌ها می‌افزاید این است که عموما در رنگرزی آنها از مواد طبیعی استفاده می‌شود. رنگ‌های طبیعی، برخلاف رنگ‌های مصنوعی، پشم را بدون آسیب رساندن به الیاف آن رنگ می‌کنند.

جنس و نحوه بافت

در بیشتر قالی‌های ساروق از گره‌های فارسی استفاده می‌شود. با این حال، مواردی وجود دارد که قالی ساروق از گره‌های نامتقارن ترکی استفاده می‌کنند. همچنین بر روی دار قالی عمودی، بافته می‌شوند. اکثر فرش‌های ساروق دارای تار و پود پنبه‌ای و پرز پشمی هستند. البته جنس پرز میتواند متغییر باشد، اما تار و پود معمولا پنبه است. پنبه پایه محکم‌تری به فرش می‌دهد و دوام فرش را نیز افزایش می‌دهد. قالی‌های ساروق به طور معمول ریزبافت بوده که باعث می‌شود به راحتی فرش را تا کنید.

تغییر شکل در بازار جهانی

در حدود سال‌های 1920 تا 1930، فاصله زمانی بین دو جنگ جهانی، فرش‌های ساروق به طور عمده برای بازار آمریکا تولید می‌شدند. در حالی که تقاضای زیادی برای فرش‌های ساروق وجود داشت، آمریکایی‌ها چندان تحت تاثیر رنگ‌های استفاده شده در طرح اصلی قرار نگرفتند و روش‌هایی را برای تطبیق رنگ‌ها با سلیقه خود اعمال کردند. این امر باعث ایجاد صنعت رنگ‌آمیزی مجدد فرش در آمریکا در حدود دهه 1950 شد که در آن هزاران فرش ساروق برای سلیقه آمریکایی تغییر شکل داد. در ابتدا رنگ‌های تند فرش‌ها با استفاده از یک فرآیند شیمیایی کمرنگ می‌شدند. سپس دوباره با دست رنگ‌آمیزی می‌شدند تا رنگ‌های مورد پسند بازار آمریکا بیشتر شود. رنگ‌های زرشکی، آبی، سبز و زرد برخی از رایج‌ترین رنگ‌هایی هستند که برای ایجاد این فرش‌های رنگ‌آمیزی شده که به نام ساروق آمریکایی شناخته می‌شوند، مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این رنگ‌ها مانند رنگ‌های مورد استفاده در ساروق‌های اولیه در برابر زمان مقاومت نکردند. برای حل این مشکل، فروشندگان فرش نیویورک در آن زمان، رنگ‌ها را با استفاده از رنگ‌های مصنوعی و قلمو، روی فرش نقاشی می‌کردند.

ثبت جهانی قالی ساروق

فرش ساروق برای حفاظت از کپی‌برداری در سازمان جهانی مالکیت‌های فکری ثبت شد. متاسفانه به دلیل تولید‌های بی‌کیفیتی از طرح و نقش‌های ساروق بدون رعایت قانون کپی رایت در کشورهای چین و هند، محصولی جعلی با نام ساروق عرضه می‌شد که در پی اقداماتی، این فرش اصیل و ارزشمند ثبت جهانی شد.

در حالی که همه فرش‌های ایرانی به دلیل شکوه و زیبایی خود شهرت دارند، فرش ساروق یکی از بهترین نمودهای این ویژگی‌ها هستند. فرش‌های ساروق محکم و متراکم هستند و به راحتی ساییده نمی‌شوند و آسیب نمی‌بینند. ساروق با ظاهر استثنایی، کیفیت بالا، مقاومت در برابر سایش چندین دهه همچنان یکی از پر فروش‌ترین فرش‌های ایرانی است. این منطقه برای جامعه فرش ایرانی بسیار ارزشمند و شایسته احترام است.

همچنین بخوانید : قالی بلوچ و ویژگی های این هنر دستی مرزی

سی پرشیا

گلیم دستباف را می‌توان به عنوان یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین مدل‌های فرش دستباف معرفی کرد. رنگ و طرح خاصی که در گلیم مورد استفاده قرار می‌گیرد آن را به یک فرش سنتی و زیبا تبدیل کرده است. گلیم‌ها معمولا در خانه‌ها و فضاهایی که دارای طراحی سنتی، قدیمی و روستایی هستند مورد استفاده قرار می‌گیرند.

به طور کلی به فرش‌هایی که پرز نداشته، تنها با تار و پود بافته می‌شوند و ساختاری نازک و خشن دارند، تخت‌بافت می‌گویند. تخت‌باف در گذشته به عنوان ثروت و هویت برای یک قوم و قبیله شناخته می‌شد و از آن به عنوان پوشش کف و دیوار، زین اسب، کیف، ملحفه، پشتی و بالش استفاده می‌شده است.

گلیم دستباف چیست؟

گلیم یکی از انواع فرش شرقی است که به صورت محلی و سنتی بافته می‌شود. دارای طرح‌ها و رنگ‌های بسیار متنوع و خاصی است. تار و پود این نوع فرش کاملا در هم آمیخته شده و مانند فرش‌ها دارای پرز بلند نیست.گلیم را می‌توان به عنوان یکی از فرش‌های دستباف سبک و کوچک نیز معرفی کرد که حمل و نقل آن بسیار آسان است. زیرا همانطور که اشاره شد گلیم دستباف دارای پرز نیست و با روش خاصی که شامل رد کردن تار و پود به صورت یکی در میان است، بافته می شود.گلیم دستباف در کشورهای مختلفی از جمله ایران، ترکیه، آفریقای شمالی، بالکان، قفقاز، افغانستان، پاکستان، آسیای میانه و چین نیز بافته می‌شود. اگرچه در بعضی مواقع گلیم زیرمجموعه فرش‌های شرقی قرار می‌گیرد. اما به دلیل تنوعی که در طرح، رنگ و نوع بافت گلیم وجود دارد، این نوع فرش‌ها، در یک طبقه خاص قرار می‌گیریند.

تفاوت گلیم با سایر فرش ها

تفاوت عمده گلیم با سایر مدل‌های فرش در نوع بافت آن است. رشته‌های کوتاه و جداگانه با رنگ‌های مختلف، روی تار گره خورده و با محکم فشار دادن پودها، طرح‌های گلیم ساخته می‌شوند. با در هم تنیدن الیاف و تارهای مختلف، ساختاری صاف و مسطح برای گلیم ایجاد می‌شود. این پود معمولا پشم است، در حالی که تار می‌تواند نخ پنبه یا پشم باشد.

بافندگان در هنگام بافت گلیم، پود را محکم می‌کنند تا کاملا تار را بپوشاند و اغلب الگوهای مورب را ترجیح می‌دهند. این کار باعث می‌شود تا ساختاری محکم‌تر در گلیم ایجاد شود. با این روش الگوهای پررنگ و تیزی ایجاد می‌شوند و به بافندگان برای ایجاد طرح و نقش آزادی بیشتری می‌دهد. به همین دلیل است که اکثر گلیم‌ها دارای طرح‌های هندسی بسیار نزدیک هستند. اگرچه گلیم‌هایی با طرح گل نیز وجود دارند. گلیم به انگلیسی با نام های Kilim ، Kelim ، Gelim و Gilim شناخته شده است.

برخی از مهترین انواع طرح گلیم

گلیم ها نمایانگر چندین صده صنعتگری و فرهنگ و نشان دهنده میراث و فرهنگ منطقه‌ای هستند که در آن تولید می شوند. برخی از گلیم‌ها برای تزئینات استفاده می شوند و برخی دیگر برای اهداف مذهبی مانند سجاده نماز مورد استفاده قرار می‌گیرند. گلیم‌ها معمولا طرح و نقش و نگار مختلفی دارند و که هرکدام می توانند عنصر جذاب این فرش ها باشند.

گلیم دستباف طرح سنتی

گلیم دستباف طرح سنتی معمولا با توجه به منطقه‌ای که در آن بافته شده دارای طرح‌های مختلفی است. همین طرح‌ها و نقوش، نشان‌دهنده اصالت و خاص بودن آن‌ها هستند. تنوع گسترده‌ای از نقوش، از طرح‌های ساده تا پیچیده‌تر در میان انواع سنتی گلیم‌ها وجود دارند.

گلیم قشقایی

گلیم قشقایی یکی از معروف‌ترین طرح‌های گلیم دستباف است و توسط ایل قشقایی بافته می‌شود. این نوع از گلیم در سال 1392 موفق به دریافت نشان اصالت از یونسکو شده است. در بافت گلیم قشقایی هم از نخ و هم از پشم استفاده می‌شود. همچنین رنگ‌های تند و روشن بیشتر از رنگ‌های تیره و سنگین در گلیم قشقایی به چشم می‌خورند. طرح گلیم قشقایی یا به صورت اشکال منظم هندسی است. و از طرح‌هایی مثل تکرار یک نگاره خاص، طرح‌هایی با هویت مستقل که ترکیب چندین نگاره‌‌اند، و طرح‌های حاشیه‌ای استفاده می‌شود. گلیم قشقایی با طرح لچک‌ترنج و محرمات از جمله طرح‌های شناخته شده و پرطرفدار هستند.

گلیم سیرجان

گلیم سیرجان نیز یکی از انواع شناخته شده گلیم است که در روستای دارستان، شهرستان سیرجان و استان کرمان بافته می‌شود. از ویژگی‌های گلیم سیرجان می‌توان به ذهنی بودن طرح و بافت این گلیم اشاره کرد. که از نقشه‌های اصیل افشاری الهام گرفته‌اند.

گلیم شاهسون

شاهسون نام ایلی از مردم آذربایجان است. این اقوام اکثرا در شمال غربی ایران، در دشت مغان، ارومیه، اردبیل و نواحی خرقان و خمسه به سر می‌برند. گلیم شاهسون با توجه به اقوامی که این گلیم را بافته‌اند دسته‌بندی می‌شود. معمولا با نام‌های گلیم شاهسون مغان، شاهسون هشترود، شاهسون ورامین و … شناخته می‌شوند. هر کدام از این اقوام از طرح‌ها و نقوش مخصوص، در بافت گلیم شاهسون استفاده می‌کنند. اما به طور کلی استفاده از طرح‌های هندسی شکسته با رنگ‌های زیبا و ملایم در بافت گلیم شاهسون رایج است.

گلیم سنندج

گلیم سنندج که با نام سِنَه نیز شناخته شده است، یکی از مشهورترین گلیم‌های کردستان است و در سنندج بافته می‌شود. از جمله ویژگی‌های گلیم سنندج می‌توان به تکرار طرح‌‌های گل‌دار، ایجاد ترنج مجزا در مرکز گلیم و استفاده از گل‌های ظریف اشاره کرد.

گلیم‌ها در هر قوم و طایفه نشان از تاریخچه آن مرز و بوم است. وجود عناصری از طبیعت در طرح و نقش گلیم دستباف بر زیبایی این دستبافته افزوده است. اصالت طرحی که از سالیان دور در آن حفظ شده از خصوصیات گلیم دستباف می‌باشد. اشکال هندسی، رنگ‌های متنوع و اندازه‌های قابل حمل، برای منازل و دکوراسیون‌های امروزی بسیار مناسب است.

همچنین بخوانید: قالی هوشنگ شاهی جایگاهی برای اساطیر و پادشاهان

سی پرشیا

مردم بلوچ از اصیل‌ترین عشایر دامدار هستند که آداب و رسوم گذشتگان در زندگی آن‌ها همچنان جریان دارد. در قالی بلوچ عناصر زیادی از‌ اقوام مختلف همچون ترکمن قفقاز و ایل افشار را میتوانیم مشاهده کنیم. بلوچها اغلب بافته‌های بدون گره از قبیل: گلیم، ورنی و … و همچنین بافته‌های گره‌دار می‌بافند. دست‌بافته‌‌های آن‌ها در فرهنگ ایرانیان نشان دهنده هنر و اصالت است.

نحوه رنگرزی و رنگ‌های متداول در فرش بلوچ

با وجود اینکه از گذشته عمده تولیدات فرش بلوچ رنگرزی گیاهی بوده است. امروزه استفاده از رنگ شیمیایی در فرش بلوچ به دلیل دسترسی و ارزان‌ بودن متداول‌تر است. همچنین استفاده از پشم خودرنگ به جای رنگ‌های سیاه و قهوه‌ای از مشخصه های فرش بلوچ می‌باشد. یکی از روش‌های تشخیص یک قالی بلوچ توجه به رنگ آن است. به این دلیل که بافندگان بلوچی بیشتر از رنگ‌های تیره مانند: سرمه‌ای، قرمز تیره‌، قهوه‌ای‌، مشکی و رنگ مایه‌های آن‌ها استفاده می‌کنند. این امر باعث شده در بازار اصطلاحا به آن‌ها سیاه‌کار گفته شود.

مناطق مهم بافت فرش بلوچ کجاست

بافت فرش یکی از صنایع دستی مهم اقوام بلوچ است. بلوچ‌ها در طایفه‌های متعدد از گذشته علاوه بر دامداری و کشاورزی مشغول قالیبافی بوده‌‌اند. بافت فرش در بلوچستان، شمال خراسان، به ویژه در اطراف تربت حیدریه، کاشمر، سرخس و تربت جام رایج است.

مشخصه‌های مهم در طرح و نقش فرش بلوچ

فرش‌های بلوچی که غالبا در سبک هندسی و ذهنی هستند تحت تاثیر طرح‌های ترکمن بافته می شوند. طرح‌های فرش بلوچ متقارن بوده و به صورت شش‌ضلعی، لوزی، هشت‌ضلعی، قلاب و غیره در این قالی دیده می‌شوند. همچنین فرش بلوچ شامل نقوش گیاهی، جانوری، انســانی، اسطوره‌ها، طلسم‌ها، و نشان‌های قبیله‌ای و فردی است.

یکی از دلایل محبوبیت فرش بلوچ

 بلوچ‌های استان خراسان عموما فرش با ابعاد بزرگ نمی‌بافند. سبک وزن بودن و قیمت نسبتا پایین آن‌ها باعث محبوبیت فرش بلوچ شده است. این امر به طرفداران قالی بلوچ در اروپا نیز افزوده است. اندازه کوچکترین آنها به طور تقریبی ۸۰  × ۱۲۰ سانتی متر است. قالی‌های بزرگتر به اندازه‌ تقریبی ۱۰۰×۱۵۰ و دو ذرعی‌‌ها با ابعاد تقریبی ۱۱۰×۲۰۰ سانتی‌متر می‌باشند. البته این بدان معنا نیست که ابعاد بزرگتری از این فرش‌ها را نمی‌توان یافت. قالی‌های 6 متری به بالا نیز در میان این بافته‌های زیبا یافت می‌شوند. اما معمولا فرشهای با ابعاد کوچک‌تر که به خصوص در این سال‌ها محبوبیت بیشتری دارند توسط بلوچ‌ها بافته می‌شوند.

چند ویژگی قالی بلوچ

در اکثر قالی‌های بلوچی گلیم‌بافی‌هایی در دو سر قالی بافته شده که باعث زیبایی بیشتر آن‌ها می‌شود. همچنین خرمهره، منگوله و صدف در تزیین شیرازه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مواردی، نخ‌های پشمی دور دسته‌های ریشه قالی پیچیده می‌شود و انتهای آن‌ها دارای منگوله‌های پشمی است. ریشه‌های قالی به صورت گیس‌باف و گره مشبک نیـز تزیین می‌گردند. قالی‌هایی با پشم شتر در این طایفه بافته می‌شوند که جنبه زینتی داشته و معمولا برای جهیزیه دختران استفاده می‌شود. از دیگر ویژگی‌های این قالی‌ها بافت آن‌ها در دارهای افقی و زمینی است.

جنس فرش‌های بلوچ

جنس تار و پود و پرز فرش‌های بلوچ  اکثرا از پشم است. استفاده از مو و پشم بز در فرش‌های دست‌باف و پشم شتر در بین عشایر بلوچ رواج دارد. همچنین استفاده از پشم گوسفندان نژاد بلوچی، که یکی از  مناسب‌ترین الیاف برای فرش دست‌باف است، قالی بلوچ را از لحاظ کیفیت متمایز می‌کند. چله پشم در بافته‌های قدیمی از دیگر ویژگی‌های مهم قالی بلوچ می‌باشد.

اقوام بلوچ مهاجر بوده و با وجود تاثیری که از اقوام دیگر بر دست‌بافته‌های آن‌ها وجود دارد قالی‌های بلوچی با گذشت زمان هویت خاص خود را پیدا کرده‌اند. اندازه مناسب، رنگ‌ها و نقوش منحصربه‌فرد و جنس به خصوص از ویژگی‌های فرش بلوچ است. همچنین تزئینات خلاقانه فرش بلوچ، این دست‌بافته را در ردیف یکی از قالی‌های پرطرفدار ایرانی قرار می‌دهد.

همچنین بخوانید : چهار محال و بختیاری نه در همسایگی آسمان که در خود بهشت

سی پرشیا

فرش چهار محال و بختیاری : بر فراز یکی از بلندترین مناطق ایران، نه در همسایگی آسمان که در خود بهشت، سرزمین زیبایی قرار گرفته که به آسانی می‌تواند انسان را متقاعد کند که چرا از هزاران سال پیش انسان‌هایی با گذشتن از راه‌های دشوار و کوهستانی سخت، رنج رسیدن به این مکان دل‌انگیز را بر خود هموار می‌کردند. قسمت‌هایی از منطقه‌ای که امروز آن را استان چهار محال و بختیاری می‌نامیم، بی‌تردید نه فقط یکی از زیباترین نقاط سرزمین ایران بلکه یکی از زیباترین مناطق دنیا می‌باشد.

منطقه چهار محال و بختیاری و به عبارت دیگر مسکن لرهای بزرگ، یکی از قدیمی‌ترین مناطق مسکونی ایران است. مردمان آن از کهن‌ترین اقوام ساکن  در این سرزمین می باشند. اولین بار حمدالله مستوفی در قرن یازدهم هجری در “تاریخ برگزیده” از طایفه بختیاری نام می‌برد. استان کوهستانی و سردسیر چهارمحال بختیاری تا اوایل قرن اخیر سیمای عمدتا روستایی داشته است. علیرغم کوهستانی‌بودن و کم‌آبی منطقه، سابقه و قدمت سکونت مردم در ارتفاعات این نواحی به دوران پیش از تاریخ برمی‌گردد.

چهار محال و بختیاری که از مناطق جالب این سرزمین است علاوه بر زیبایی و طبیعت فریبنده، محل گذر و غالبا اسکان عشایر و قومیت‌های مختلفی نظیر کرد، لر، ترک، فارس، عرب و حتی ارامنه بوده است. اقوامی که گاه در پناه‌جستن در امنیت ارتفاعات منطقه و گاه بنابه میل حاکمان، در مناطق مختلف استان اسکان یافته‌اند. آثار اسکان این مردمان را بیش از هر چیز دیگری در فرش و گلیم ها و دستبافته‌های زیبا و گوناگون می‌توان دید که در هر گوشه استان یافت می‌شود.

گلیم و قالی‌بافی:

گلیم و فرش مهم‌ترین تولیدات دستی و سنتی چهارمحال و بختیاری است. آن‌ها در مناطقی مثل شلمزار، فرخ‌شهر، چالشتر، فرادنبه، سفید دشت، بلداجی و سامان بافته می‌شود.

وجود بافته‌های شکیل و زیبا و متنوع نظیر گلیم، سفره، خورجین، رختخواب‌پیچ و حتی جوراب، نمکدان، جای ظرف، تاچه و غیره نشان از وجود تولیداتی با تکنیک گلیم و فرش در غالب نقاط استان چهار محال و بختیاری می‌دهد. این نوع بافته‌ها و به ویژه گلیم و جاجیم طبیعتا و به خاطر ماهیت ساده و بدون پیچیدگی خود پیشینه دورتری از تولیدات فرش به خصوص در میان عشایر دارد.

با وجود ارزش خاصی که انواع تولیدات عشایری چه به لحاظ تنوع و گوناگونی و چه به لحاظ ارزش‌های زیباشناسانه دارند، اما تولید غالب در این زمان قالیبافی است.

رش چهار محال و بختیاری از معدود فرش‌هایی است که نه تنها هویت خود، بلکه خوشبختانه کیفیت و اصالت خود را در مورد نقوش جدید حفظ کرده است. اشتیاق روزافزون به استفاده از رنگ‌های گیاهی و دوری از تقلب و نادرستی و استفاده از نقوش بومی (ولو تکراری) از خصوصیات فرش منطقه است. گره فرش‌هایی که در این مناطق تولید می‌شود عمدتا ترکی است که بدون استفاده از قلاب زده می‌شود. فرش‌ها در گذشته در غالب مناطق عشایری و یا نیمه روستایی تک پود (تحت باف) بوده که به موازات تبدیل آن‌ها به فرش شهری دو پود (لول بافت) شده‌اند.

دارهای قالی، وسایل و مواد اولیه:

دارهای مورد استفاده در منطقه در گذشته عموما به صورت دارهای زمینی بوده است. به غیر از مناطق جنوبی استان و برخی مناطق عشایرنشین عموما به صورت عمودی و گردان است. این دار ها عموما فلزی و ثابت هستند.

عمومی‌ترین ابزار مورد استفاده دفتین چاقو و کلیت (نوعی شانه سنگین‌تر و دست بلند) است. خامه‌های مصرفی از نوع مرغوب پشم‌های محلی است و تا حدود ۹۰ درصد به صورت گیاهی رنگ می‌شود. گاهی رنگرزی به وسیله خود بافندگان، که غالبا از رنگرزی به طور سنتی اطلاع دارند، درون خانه‌ها انجام می‌شود.

شاید تا حدودی بتوان نقوشی که بر فرش‌های منطقه دیده می‌شود را در گروه‌های عشایری و تولیدات شهری‌باف دسته‌بندی کرد.

 تولیدات شهری باف:

بافت فرش چهار محال و بختیاری حتی در شهری‌ترین شکل خویش تاثیر از فرش‌بافی غنی عشایر و روستاهایی دارد. مناطقی که امروزه کمتر در حوزه فرهنگی گذشته خویش قرار دارند. حوزه‌های شهری مثل: شهرستان شهرکرد، چالشتر، هفشجان، فرخشهر، سامان،شهربن، کیان، سورشجان، بروجن، فرادنبه، سفیددشت، بلداجی، گندمان، شهرستان لردگان، شهرستان اردل.

فرش شهری را باید حاصل گذار از سه دوره زیر دانست:

– استفاده از نقوش فرش‌های شهری و ایلات هم‌تبار شهرهایی مثل: اصفهان، همدان، ملایر، لیلیان و یا قشقایی.

-بافت فرش از روی واگیره و یا اورنک و یا فرش بافته شده که خود معمولا برداشت از مناطق مختلف بوده و یکی از دوره‌های درخشان فرش‌بافی چهارمحال و بختیاری است.

– بافت فرش از روی نقوش رسمی و در نهایت استفاده از نقشه‌های چاپی و یا کامپیوتری.

در قالی شهرکرد از نقوش قابی، هندسی، شلمزار، سرو کاج، قاب سماوری، سرو، خمره‌ای، خشتی، گلدان چالشتربختیاری، نقش تنباکو، برگ خربزه ، آس بولان، گل دست دلبر، حسنخانی، جنگل و نقوش رایج دیگر استفاده می‌شود.

خشتی، پرنده‌دار، قهر و آشتی، فرشته، چمنزار، محرابی، باغ‌وحش، کرمانی، حسن‌خانی، سرو کاج، قاب سماوری، قاب لوزی، بته سرکج، کوتاه و بلند، دست به کمر، بته جقه، کف‌ساده، کلیل ترنج، ترنج خربزه‌ای، ترنج‌دار و قالی خشت و گلی که طرح‌های مختلف دارد نیز از طرح‌های رایج چالشتر است.

فرش های عشایری:

از تولیداتی که در حوزه عشایر، ایلات و روستاهای مختلف نام و نشان مشخصی دارند، می‌توان به مواردی اشاره کرد. فرش یلمه، فرش‌های ارمنی‌باف، تولیدات عرب‌بافت، بافته‌های لری از جمله آن‌ها هستند.

منبع: از آبی آسمان و سرخی دشت؛ فرش چهارمحال و بختیاری شیرین صور اسرافیل، نشر آفتاب اندیشه ۱۳۸۹

همچنین بخوانید : قالی قشقایی هنر ایلی که خیال دشت ها را می بافد

سی پرشیا

قالی قشقایی: سـرزمینی کـه قشـقایی‌ها در آن زندگـی می‌کننـد، فـارس اسـت. منطقـه وسـیعی بـه مسـاحت ۱۳۳ هـزار کیلومتـر مربـع کـه بیـن دامنه‌هـای زاگـرس و سـواحل خلیج فارس محصـور اسـت. فـارس نـام خـود را از نـام قدیم ایـران دارد و درواقـع فرهنـگ و تمـدن ایـران از این منطقه ریشـه می‌گیـرد.

به نظر می‌رسد که بافندگی در فارس به گذشته‌ای دور برمی‌گردد. هر چند شواهد روشنی در مورد بافت فرش در دوران باستان نداریم، اما از قرن یازدهم میلادی، در یادداشت‌های جغرافی‌دانان و مورخان، به فرش‌ها و بافته به عنوان اشیا باارزش اشاره شده است.

بافندگی فعالیتی مهم

بافندگی، علاوه بر جنبه هنری و فرهنگی، یک فعالیت مهم برای قشقایی‌ها محسوب می‌شود. زیرا به آن‌ها امکان تولید مستقل فرش و دیگر اشیا مورد نیاز زندگی را می‌دهد. فرش‌ها به طور خاص از اهمیت ویژه‌ای برای عشایر برخوردارند. تاشو و مقاوم هستند و به خوبی به نیازهای یک ایل همیشه در حرکت پاسخ می‌دهند. قالب تنگ یا کشیده با ابعاد چادری که آن را فرش می‌کند، متناسب است. گرم و نرم و عایق خوبی برای رطوبت خاک بوده و از سختی و زبری آن می‌کاهند، به خصوص اگر زیر خود یک نمد نیز بیندازند. در هنگام برپا کردن چادر، به صورت یک استوانه کم حجم در می‌آیند و با تغییر تا کردن، فرم مناسب‌تر را به خود می‌گیرند. معمولا سطح آن‌ها، به طور کلی از شش متر مربع تجاوز نمی‌کند. تنها قشقایی‌های ساکن شده در روستاهایی مثل بوانات، سروستان، شویه و مهارلو، فرش‌هایی با ابعاد بالاتر می‌بافند.

دوستی با طبیعت

قشقایی‌ها در استفاده از رنگ‌های طبیعی، از قابلیت‌های سنتی بهره می‌برند. در طول کوچ، زنان برای جمع‌آوری گیاهان، ریشه‌ها و میوه‌های مورد استفاده در رنگرزی به دامنه تپه‌ها می‌روند. در میان خورجین‌ها و سبدهای نان روی قاطرها یا شترها، همیشه یک محفظه برای گیاهان، گل‌ها و میوه‌هایی که زیر نور آفتاب خشک می‌شوند، دیده می‌شود. سپس آن‌ها که مناسب رنگرزی هستند از گیاهان دارویی و معطر جدا شده در ظرف‌های متفاوتی قرار می‌گیرند. در صورت لزوم، قبلا کوبیده یا آسیاب می‌شوند. در طول کوچ زمان مناسبی برای رنگ کردن پشم نیست، زیرا به زمان زیادی برای قرار دادن آن در محلول رنگ نیاز است و فقط در طول ییلاق یا قشلاق انجام می‌گیرد. کلاف‌های رنگ شده، در آفتاب و روی بندهایی که چادر را نگه می‌دارند آویزان شده تا خشک شوند.

روش بافت

در میان عشایر قشقایی بافت فرش و گلیم فعالیتی مخصوص زنان است. آن‌ها از کودکی با دار قالی کار می‌کنند و از مادران و مادربزرگان خود روش‌های کار و به مرور ابتکار و خلاقیت در طرح ریزی مدل ها را می‌آموزند. معمولا مادران از بافندگان مجرب می‌خواهند تا دخترانشان در کنار آنها کار کرده و رمز و رازهای کار را بیاموزد؛ همه آنچه در بافت درست یک فرش نقش دارند. طرح‌ها بخشی از میراث قومی هستند. جوانان، از کودکی آنها را می‌بینند و برای اجرای آنها مشکلی ندارند. مشکل اصلی نوآوری در آن، با طراحی‌های نو در فرم و رنگ است بدون آنکه از سنت‌های ایل دور شود و خصوصا تعریف ابعاد و طرح‌ها بر اساس میزان پشم و رنگ‌های مختلف، اهمیت دارد.

در طول اقامت تابستانی پس از برپایی چادر و استقرار وسایل، زن قشقایی فضایی مسطح را در مقابل چادر انتخاب کرده و دار قالی را برپا می‌کند. از نظـر سـنتی، دار مـورد اسـتفاده قشـقایی ها افقی اسـت و میـان عشـایر چتمـا  (Chatmah )نامیـده می‌شـود و از دو تیـر محکـم افقـی، میله‌هـا یـا تمـدار (Tomdar )سـاخته شـده اسـت کـه از تنـه درخت‌هایـی کـه پوسـت آنها با دقت گرفته شـده، به دسـت آمده اسـت.  طـول تیرهـا، تعییـن‌کننـده انـدازه فـرش اسـت. دو تیـر بـه طور مـوازی قـرار می‌گیرنـد و بوسـیله میخ‌هایـی کـه میـخ پوتی (-Mik puti-e ) نـام دارنـد، بـا طـول حـدود ۱۵ سـانتی‌متـر بـه زمیـن محکم می‌شـوند. فاصلـه یـک تیر تـا تیر دیگـر، طول قالـی را تعییـن می‌کند. وقتـی تیرهـا ثابـت شـدند، رشـته‌های پشـمی در بیـن آنها قـرار گرفته کـه تـار، سـاختار ابتدایـی فـرش را تشـکیل می‌دهند.

مواد اولیه

گلیم و قالی قشقایی اغلـب از جنـس پشـم هسـتند کـه بـه مقـدار فـراوان در فـارس قابل دسترسـی اسـت. تنهـا در مـوارد نادری، بافنـدگان از نخ‌هـای پشـمی اسـتفاده می‌کننـد کـه در مناطـق گـرم جنـوب شـرقی شـیراز کشـت و از بـازار شـهر خریـده می‌شـود. بـرای مقاومـت آن نسـبت بـه کشـش و اسـتهلاک، گاهـی نـخ، جـای پشـم را در تـار یـا پـود قسـمت‌های کنـاری فـرش یـا گلیـم می‌گیـرد. بـه همیـن دلیـل بـه خصـوص در گلیم و در ریشـه‌ها، مـورد اسـتفاده قرار می‌گیـرد.

ابریشم به ندرت و به مقدار کم در بافت فرش‌هایی با ظرافت بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از آن بیشتر در پود مرسوم است. پـس از آمـاده‌سـازی دار قالـی و چلـه‌کشـی، کلاف‌های پشـمی به شـکل گلوله‌های رنگـی در مقابـل بافنده‌هـا بـر دار قالـی آویختـه می‌شـود. بافندگان، با تکیه بر یک تکه چوب که زیر چله قرار می‌گیرد، کار را شـروع می‌کننـد. معمـولادر گروه‌های کوچـک، به صورت دو زانـو یا چمباتمه زده، در کنـار هـم کار می‌کننـد. گاهی اتفاق می‌افتد که وزن آن‌ها باعث پارگی چله می‌شود که این نقص در پایان کار، قابل تشخیص است. بخـش بافتـه شـده فـرش، بـا پارچه‌هـای نخـی پوشـیده می‌شـود تـا در برابـر گـرد و غبـار در امـان بمانـد و نـور خورشـید رنـگ آن را از بیـن نبـرد. بـه همیـن دلیـل دارها، در سـایه سـایبان‌ها که سـقف آن‌ها بـا شـاخه و نی‌هایـی مشـابه همـان کـه دور خانـه را می‌پوشـاند، برپـا می‌شـوند.

طرح و نقش

یکـی از دلایـل فریبندگـی قالی قشقایی، عـادت زنـان بافنـده بـه اشـباع کـردن زمینـه بـا عناصرهندسـی کوچک فـراوان و رنگارنـگ اسـت. عناصری که بـدون هیـچ نظـم خاصـی و بـی آنکـه وابسـته به هـم یـا شـبکه و طـرح پیچیده‌تـری باشـند، در زمینه جـای گرفته‌اند. بنابرایـن، نقش‌هـا بـدون توجـه بـه تقـارن و اغلـب از میـان طرح‌های سـنتی عشـایری انتخـاب شـده و در طـول پیشـرفت کار، در کنار هم قـرار می‌گیرنـد.

در میان نقش‌مایه های متفـاوت، بسـیاری از آنهـا مربـوط بـه میـراث تزیینـی فرهنگ‌هایـی هسـتند کـه قشـقایی‌ها بـا آنهـا آشـنا شـده‌اند. برخـی دیگـر، بـرای بافنده‌هـا ارزش پیش‌گویانه داشـته و برخـی دیگـر، تنها تصویرسـازی از اشـیا مـورد اسـتفاده اسـت. گاهی اوقات، ایـن تمایل وجـود دارد کـه به آن‌هـا نیز ارزش و معنـای نمادین عمیق داده شـود. امـا نبایـد فرامـوش کـرد کـه در اکثر مـوارد، بافنده‌هـا، آنهـا را تنها با هـدف تزیینـی خلـق می‌کننـد.

منبع: کتاب قشقایی، مؤلف: سید طاهر صباحی، خانه فرهنگ و هنر گویا

همچنین بخوانید: تاریخچه قالی کرمان و دلایل شهرت آن

سی‌پرشیا مگ